της Μαρίας Βόλλη
Ο «θησαυρός υγείας» που ήρθε από το Μεξικό.
Όπου υπάρχει άγρια γη, βραχώδες, άνυδρο τοπίο και καυτός ήλιος κάνουν την εμφάνισή τους οι βαρυφορτωμένες φραγκοσυκιές και μας συντροφεύουν στους καλοκαιρινούς μας περιπάτους σε γαλήνιους, σιωπηλούς οικισμούς και ξεροτράχαλες πλαγιές στη Μάνη, στην Κρήτη και στις Κυκλάδες χαρίζοντας λίγο πράσινο χρώμα στις πυρωμένες ξερολιθιές και μπόλικους καρπούς.
H καλλιέργεια του φραγκόσυκου ήρθε στην Ευρώπη από τους Ισπανούς τη χρονική περίοδο 1521-1523, όταν ο Fernando Cortés κατέλαβε το Μεξικό. Η πρώτη λεπτομερής περιγραφή του γίνεται το 1535 απ’ τον Ισπανό εξερευνητή και ιστορικό Gonçalo Hernández de Oviedo y Valdés στην «Ιστορία των Ανατολικών Ινδιών». Γρήγορα διαδόθηκε κυρίως στις μεσογειακές χώρες, μιας και για να αναπτυχθεί χρειάζεται αρκετά ξηρό και ζεστό κλίμα. Σήμερα βρίσκεται συχνά ως αυτοφυές, αποτελεί ένα βασικό στοιχείο του μεσογειακού τοπίου δημιουργώντας φυσικούς αδιαπέραστους φράκτες ανάμεσα στα χωράφια, ενώ πλέον αποτελεί μια από τις αγαπημένες εναλλακτικές καλλιέργειες, που έχουν έρθει στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια.
Η φραγκοσυκιά είναι παχύφυτος, πολυετής, δενδρόμορφος, πυκνός και αειθαλής κάκτος με όρθιο βλαστό. Είναι φυτό αντιδιαβρωτικό και αντιπλημμυρικό, κατάλληλο ως αντιπυρικό φράγμα (ο σαρκώδης κορμός περιέχει νερό και καίγεται δύσκολα), ανάχωμα σε επικλινή μέρη και βουνοπλαγιές. Οι καρποί είναι συνήθως πορτοκαλοκόκκινοι και στέκονται περιμετρικά στην άκρη των φύλλων του κάκτου. Τα αγκάθια που περικλείουν τον καρπό μοιάζουν σαν τους φρουρούς, που προστατεύουν έναν μικρό γλυκό και νόστιμο θησαυρό. Η φραγκοσυκιά φύεται σε ξηρά, άνυδρα εδάφη και μπορεί να επιβιώσει σε παρατεταμένες περιόδους ανομβρίας. Η προσαρμογή αυτή οφείλεται στη δυνατότητα που έχει να αποθηκεύει μεγάλες ποσότητες νερού στους ιστούς της, οι οποίοι βρίσκονται στον κορμό όπως επίσης και στη μειωμένη διαπνοή της, λόγω της κηρώδους επιδερμίδας των πεπλατυσμένων βλαστών της που αντικαθιστούν τα φύλλα.
Η φραγκοσυκιά κατάγεται από το Μεξικό. Μάλιστα, η σημαία της χώρας απεικονίζει έναν χρυσό αετό πάνω σε μια φραγκοσυκιά, που κρατά στο ράμφος του έναν κροταλία. Σύμφωνα με τον μύθο των Αζτέκων, οι θεοί είπαν στους μετανάστες Μέσικα να χτίσουν την πρωτεύουσά τους εκεί που θα δουν έναν αετό να τρώει ένα φίδι καθισμένος πάνω σε μια φραγκοσυκιά. Το σημείο έτυχε να είναι πάνω σ’ έναν βράχο σ’ ένα νησί μέσα στη λίμνη Τεξκόκο και εκεί έχτισαν την Τενοτστιτλάν, που έγινε αυτοκρατορική πρωτεύουσα. Το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης καταστράφηκε από τους Ισπανούς κατακτητές και πάνω στα ερείπιά της χτίστηκε η Πόλη του Μεξικού.
Αν και μεξικάνικο φυτό η φραγκοσυκιά δένει αρμονικά με το μεσογειακό τοπίο και δεν προδίδει την εξωτικότητά της. Μόνο το όνομα, φραγκόσυκο, δηλώνει πως «αυτό το σύκο ήρθε απ’ αλλού». Και όχι μόνο στα ελληνικά, και σ’ άλλες γλώσσες το όνομα του φραγκόσυκου δηλώνει ένα «ξενόφερτο σύκο». Στα γαλλικά το λένε figue de Barbarie (σύκο από τη Μπαρμπαριά, που είναι περίπου η σημερινή Τυνησία). Στα ιταλικά, fico d’ India (σύκο από τις Ινδίες, μια και Δυτικές Ινδίες έλεγαν τότε την Αμερική). Στα τουρκικά υπάρχουν τρεις ονομασίες. Λέγεται Hint inciri (ινδικό σύκο), dikenli inciri (αγκαθωτό σύκο) και frenk inciri (φράγκικο σύκο, απ’ όπου ίσως πήραμε κι εμείς το δικό μας φραγκόσυκο ή εκείνοι από εμάς). Στα ισπανικά κράτησαν το μεξικάνικο όνομα, tuna.
Το επιστημονικό όνομα της φραγκοσυκιάς είναι Οπουντία η ινδική συκή (Opuntia ficus indica), κοινή ονομασία των δικοτυλήδονων φυτών του είδους των κακτοειδών. O Θεόφραστος στην ιστορία των φυτών κάνει λόγο για ένα δέντρο παραπλήσιο με την “Ινδική Συκή”, που βγάζει ρίζες από τα φύλλα του, στην αρχαία ελληνική πόλη Οπούς (Opus, Ὀποῦς). Οπουντία Λοκρίδα ήταν στην αρχαιότητα η περιοχή που συμπίπτει με την πρώην επαρχία Λοκρίδος του νομού Φθιώτιδος. Ποιο δέντρο ήταν η Ινδική συκή και ποιο το παραπλήσιό της δεν ξέρουμε. Όμως ο Πλίνιος πήρε την αναφορά και την έβαλε στο δικό του σύγγραμμα και από εκεί το βρήκαν οι φυσιοδίφες της Αναγέννησης και έτσι απέκτησε ελληνοπρεπές όνομα το «σύκο» που ήρθε από το Μεξικό.
Φραγκόσυκα είναι η κοινή ελληνική ονομασία, υπάρχουν όμως κι άλλες: παυλόσυκα, αραπόσυκα, φαραόσυκα, παπουτσόσυκα, ενώ τη φραγκοσυκιά τη λένε και μπαρμπαροσυκιά.
Υπάρχουν τρεις διαδεδομένες ποικιλίες: τα πρασινοκίτρινα, ελαφρώς ξινά, τα πορτοκαλί ή κόκκινα, που είναι τα πιο γλυκά και ζουμερά και τα μοβ, που είναι πιο μικρά και με περισσότερες ίνες. Η ποικιλία malta, με τούς κόκκινους μεγάλους καρπούς, έδωσε το όνομά της στο νησί της Μάλτας.
Πώς τα καθαρίζουμε;
Η συγκομιδή των καρπών αρχίζει από τα μέσα Αυγούστου για τους καρπούς της πρώτης άνθησης και από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Δεκέμβριο για τους καρπούς της δεύτερης άνθησης. Για να μαζέψετε φραγκόσυκα πρέπει να πάτε οργανωμένοι με γάντια και με ένα μαχαιράκι.
Για να καταναλωθεί το φρούτο, θα πρέπει να αφαιρεθεί με ιδιαίτερη προσοχή ο φλοιός του, γιατί τα αγκάθια είναι πάρα πολύ λεπτά και μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή βλάβη στον πεπτικό σύστημα. Οι ιθαγενείς στην Αμερική έκαιγαν τα αγκάθια, για να καθαρίζουν πιο εύκολα τα φραγκόσυκα. Το καθάρισμα δεν είναι τόσο τρομακτικό όσο φαίνεται αρχικά. Μπορείτε να αφήσετε τα φραγκόσυκα σε λεκάνη με κρύο νερό 1-2 ώρες, ώστε να μαλακώσουν τα αγκάθια τους και να πέσουν με το ξέβγαλμα. Το να φορέσετε προστατευτικά γάντια διευκολύνει την κατάσταση, αλλά ίσως σας βολεύει και να κρατάτε σταθερό το φρούτο με ένα πιρούνι. Με ένα μαχαίρι θα αφαιρέσετε αρχικά τις άκρες κάθε φρούτου και στη συνέχεια θα κάνετε μια κάθετη τομή στη φλούδα. Με το μαχαιράκι σας θα αρχίσετε να ξεκολλάτε τη φλούδα, η οποία σε κάποια σημεία θα αφαιρείται πολύ εύκολα, σε κάποια άλλα θα θέλει λίγη βοήθεια με το μαχαίρι, ξετυλίγοντας ουσιαστικά τη σάρκα από μέσα.
Τι φτιάχνουμε με φραγκόσυκα;
Ενισχύουμε φρουτοχυμούς και smoothies, τα βάζουμε σε κέικ και ζελέ, κάνουμε ωραίες μαρμελάδες και τσάτνεϊ, γλυκό του κουταλιού, κομπόστες, νόστιμο τουρσί, σάλτσες, ρακί και σπιτικό λικέρ.
Η ομελέτα με τα φύλλα της φραγκοσυκιάς είναι ένα ιδιαίτερο φαγητό, που φτιάχνουν στη Σύρο. Στη Μεσσηνία κάνουν και εκεί ομελέτα, αλλά και τουρσί με τα φύλλα της φραγκοσυκιάς. Στο Μεξικό, που η κατανάλωση των φύλλων χάνεται στα βάθη του χρόνου, τα ψήνουν σε μαντεμένιο γκριλ ολόκληρα αντί να τα βράσουν και γίνονται πιο νόστιμα. Τα βάζουν στην ομελέτα αλλά και συνοδευτικά στα τάκος, όπως τα αβοκάντο. Κάνουν φρέσκια σάλτσα, ψιλοκόβοντάς τα με κρεμμύδι, lime, κόλιανδρο και τα μαγειρεύουν με ντομάτα, όπως εμείς τα φασολάκια ή τις μπάμιες.
Στην Αμερική από τους σπόρους του φραγκόσυκου παράγεται ένα είδος λευκού αλεύρου χωρίς γλουτένη με το οποίο παρασκευάζεται ένα ιδιαίτερο ψωμί. Στο Μεξικό παράγεται από τους καρπούς του φραγκόσυκου το γνωστό αλκοολούχο ποτό τεκίλα.
Στην Ελλάδα το «Κτήμα Σιγάλα» παράγει ένα εκλεκτό απόσταγμα σαντορινιού φραγκόσυκου, που εντυπωσιάζει με την ισορροπία αρωμάτων και γεύσεων, αλλά και με τη βελούδινη υφή και τη μακριά του επίγευση. Η ιδιαίτερη αυτή διπλή απόσταξη δημιουργεί μία σύνθετη γευστική παλέτα ώριμων τροπικών φρούτων, μπαχαρικών και γλυκών βοτάνων. Μαλακό, βελούδινης υφής με γεμάτο σώμα και μακριά επίγευση. Με μοναδική γεύση, η Opountia spirit, η αλλιώς η κρητική τεκίλα από απόσταξη φραγκόσυκων είναι άλλη μια επιλογή για το σφηνάκι μας. Η τεκίλα αυτή κατέφτασε από τον Συνεταιρισμό Βιοκαλλιεργητών Αλόης Φραγκόσυκου και Αρωματικών «Μινωική Γη». Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο αλκοολούχο ποτό, που φτιάχνεται όπως η τσικουδιά ή η ρακή, αλλά από απόσταγμα φραγκόσυκου, που διατηρεί τη γεύση και το άρωμα του φρούτου αφήνοντας μια εξαιρετική επίγευση στον ουρανίσκο.
Στην Πάτμο, στη διάρκεια της Ιταλικής Κατοχής, υπήρχε εργοστάσιο που παρήγαγε χυμό και ποτό από φραγκόσυκα, το οποίο δυστυχώς έκλεισε μετά την ενσωμάτωση. Στη Σύμη από τον χυμό τού φρούτου κάνουν μια ωραία κρεμούλα, που τη «δένουν» με νισιστέ.
Στη Σικελία παρασκευάζουν το λικέρ Ficodi, ενώ από τους καρπούς και τα άνθη παρασκευάζουν πολύ καλές αλοιφές για το δέρμα. Στην Αλγερία πωλούνται και αποξηραμένα φραγκόσυκα εκτός των νωπών. Σήμερα κυκλοφορούν σε πολλές χώρες πέραν των νωπών καρπών και προϊόντα παράγωγα των φραγκόσυκων όπως είναι τα τυποποιημένα σαρκώδη τμήματα των κλαδόφυλλων του φυτού σε μορφή φιλέτου, σε σούπερ μάρκετ με προϊόντα ντελικατέσεν, σαν προϊόντα που είναι πλούσια σε βιταμίνες, αμινοξέα και ανόργανα άλατα.
Ένα άλλο τυποποιημένο προϊόν που έχει μεγάλη ζήτηση είναι το έλαιο που παράγεται από τους σπόρους του φραγκόσυκου και το οποίο προωθείται σαν ελιξίριο της νεότητας.
Οι νεαροί βλαστοί του φραγκόσυκου, που χρησιμοποιούνται σαν λαχανικά, έχουν μεγάλες ποσότητες βιταμίνης C, χαλκό, μαγνήσιο, σίδηρο και πολλά άλλα ανόργανα άλατα.
Τα πολλαπλά οφέλη του φραγκόσυκου:
Είναι μια έκρηξη δροσιάς και βιταμινών με πολλά οφέλη για τον οργανισμό. Τα 100 γραμμάρια ωμού φρούτου αποδίδουν μόλις 41 θερμίδες αφού αποτελείται κυρίως από νερό (σχεδόν 88 γρ.). Θεωρείται καλή πηγή φυτικών ινών, βιταμίνης C και μαγνησίου και περιέχει επίσης ασβέστιο, κάλιο και 17 αμινοξέα, εκ των οποίων τα 8 απολύτως απαραίτητα, καθώς μπορούν να ληφθούν μόνο μέσω της τροφής. Περιέχει επίσης καροτένιο Β, νιασίνη, φολικό οξύ και ριβοφλαβίνη και καθόλου χοληστερόλη. Αναλυτικότερα το φραγκόσυκο
- Είναι πλούσιο σε κάλιο, που αποτελεί το τρίτο πιο βασικό μέταλλο στον οργανισμό μας και παίζει βασικό ρόλο στη ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης, στη λειτουργία των μυών και του νευρικού συστήματος.
- Περιέχει πολλές φυτικές ίνες, που βοηθούν στην καλύτερη λειτουργία του εντερικού και πεπτικού συστήματος, συμβάλλουν στην απώλεια βάρους και μειώνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων.
- Περιέχει μεγάλες ποσότητες ασβεστίου και άλλων μετάλλων με αποτέλεσμα να βοηθά στην πρόληψη της εμφάνισης οστεοπόρωσης.
- Έχει αντιοξειδωτικές ιδιότητες, και έτσι βοηθά στην καλύτερη και πιο εύρυθμη λειτουργία του οργανισμού.
- Είναι ισχυρό αντιφλεγμονώδες. Χρησιμοποιείται σαν κατάπλασμα για τη θεραπεία των αποστημάτων, την ελονοσία, τους μώλωπες και την περιποίηση των τραυμάτων.
- Περιέχει βιταμίνη C, που προσφέρει προστασία ενάντια σε διάφορους τύπους καρκίνου και παθήσεις της καρδιάς.
- Έχει υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνη Α, που βοηθά στην καλή υγεία των ματιών και της επιδερμίδας και προάγει την καλή λειτουργία στο πεπτικό και ουροποιητικό σύστημα.
- Έχει ευεργετική επίδραση σε άτομα που αθλούνται, αφού μειώνει τον χρόνο αποκατάστασης των μυών και τον πόνο στους μύες μετά την προπόνησή τους.
- Είναι πλούσιο σε μαγνήσιο, που συμβάλλει στη βελτίωση της διάθεσης, στην υγεία των οστών, στην αντιμετώπιση της ημικρανίας αλλά και της υπέρτασης.
- Είναι πλούσιο σε φλαβονοειδή, που δρουν κατά του καρκίνου και των καρδιοπαθειών.