Οι τραυματικές εμπειρίες στην παιδική ηλικία έχουν μια ιδιαίτερη «ικανότητα» να «αντηχούν» κατά τη διάρκεια των ετών και να προκαλούν αρνητικές συνέπειες. Το Happy Life Mag συνομιλεί με την ψυχολόγο Θεοδώρα Αναστασίου για τα αποτυπώματα που αφήνουν αυτές οι δυσάρεστες εμπειρίες.
Σε ποια γεγονότα ή καταστάσεις αναφερόμαστε ως τραύματα της παιδικής ηλικίας;
Τραύμα δεν αποτελεί οποιαδήποτε δυσάρεστη ή έντονη εμπειρία βιώνει κάποιος, αλλά το αποτύπωμα που αυτή αφήνει μέσα του και το οποίο εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, που μπορεί να διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Τέτοιες καταστάσεις μπορεί να είναι η έκθεση σε πραγματικό ή επαπειλούμενο θάνατο, βαρύ τραυματισμό ή απειλή της σωματικής ακεραιότητας, η σωματική, σεξουαλική, λεκτική και διαδικτυακή βία και κακοποίηση, πρώιμες επιβαρυντικές εμπειρίες, όπως συναισθηματική κακοποίηση ή παραμέληση, οι φυσικές καταστροφές, ο πόλεμος και η μετανάστευση κ.ά.
Ένα τραύμα της παιδικής ηλικίας έχει μακροχρόνιες συνέπειες; Επηρεάζει τον τρόπο σκέψης, τα συναισθήματα και τις σχέσεις μας με τους άλλους;
Ένα άλυτο και ανεπεξέργαστο τραύμα από την παιδική μας ηλικία έχει σαφώς μακροχρόνιες συνέπειες στον τρόπο που σχετιζόμαστε με τους ανθρώπους και τον κόσμο γύρω μας και στον τρόπο που επεξεργαζόμαστε τα γεγονότα, επηρεάζοντας τελικά όλη μας την ύπαρξη.
Επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό η λειτουργικότητά μας, με αποτέλεσμα να δυσλειτουργούμε σε σημαντικούς τομείς της ζωή μας (εργασία, προσωπική ζωή κ.ά.).
Το τραύμα της παιδικής ηλικίας αφορά σωματική κακοποίηση, κίνδυνο ή και οτιδήποτε μπορεί να κάνει ένα παιδί να νιώσει ευάλωτο και μόνο;
Το τραύμα της παιδικής ηλικίας μπορεί να αφορά οτιδήποτε ενέχει απειλή της σωματικής ακεραιότητας του ατόμου, όπως αναφέρεται και παραπάνω. Από την άλλη πλευρά, δεν σημαίνει ότι όποιο παιδί βιώσει κάτι τέτοιο θα νοσήσει οπωσδήποτε από μετατραυματική διαταραχή του στρες, καθώς, πέρα από το ίδιο το δυσάρεστο βίωμα, πρέπει να συντρέχουν κι άλλοι παράγοντες, όπως ο παράγοντας της ψυχικής ανθεκτικότητας, της παρουσίας ή όχι κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου κ.λπ.
Ποιες είναι οι φανερές και ποιες οι κρυφές μορφές τραύματος της παιδικής ηλικίας;
Όπως δεν είναι όλα τα τραυματικά γεγονότα έντονα, έτσι δεν είναι και όλη η συμπτωματολογία του τραύματος εμφανής. Πολλά από τα σχετικά συμπτώματα είναι εσωτερικά και δεν εκδηλώνονται όλα ως εμφανείς συμπεριφορές.
Το παιδί εμφανίζει ενοχλητικές επανειλημμένες και ακούσιες μνήμες του τραυματικού γεγονότος που μπορεί να μην τις εκφράζει άμεσα, αλλά να εκδηλώνει κάποιου είδους παρεκκλίνουσα συμπεριφορά (έντονο κλάμα, διαταραχές στον ύπνο και στην όρεξη για φαγητό, μειωμένη διάθεση, κοινωνικά αποσυρμένη συμπεριφορά, υπερεπαγρύπνηση, εκρήξεις θυμού, αποφυγές ατόμων ή καταστάσεων που του υπενθυμίζουν το τραύμα κ.ά).
Στα μικρά παιδιά μπορεί να εκφράζονται ως αναπαράσταση στο παιχνίδι.
Ποια μπορούν να θεωρηθούν συναισθηματικά τραύματα;
Ψυχολογικό και συναισθηματικό τραύμα είναι το ίδιο. Έχει άμεσο αντίκτυπο στον συναισθηματικό κόσμο του παιδιού και επηρεάζει τον τρόπο που βιώνει, επεξεργάζεται και εκφράζει τα συναισθήματά του. Δεν μπορεί να υπάρξει διαταραχή τραύματος χωρίς να εμπλέκεται και το συναίσθημα.
Τα παιδιά επηρεάζονται και μπορεί να εμφανίσουν τραύμα ακόμη και από κάτι που συμβαίνει γύρω τους;
Τραύμα σε ένα παιδί μπορεί να προκληθεί από οτιδήποτε και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Το παιδί μπορεί να βίωσε άμεσα το τραυματικό γεγονός –μία φορά ή επαναλαμβανόμενα– ή έμμεσα ως μάρτυρας μιας κατάστασης που συνέβη σε κάποιον άλλον, κυρίως γονέα ή φροντιστή.
Δεν μιλάμε για την περίπτωση που γίνονται μάρτυρες γεγονότων που λαμβάνουν χώρα σε ηλεκτρονικά μέσα, τηλεόραση, ταινίες ή εικόνες. Τραυματική μπορεί να είναι και η κατάσταση όπου το παιδί μαθαίνει ότι συνέβη ένα τραυματικό γεγονός σε κάποιον τρίτο.
Δυστυχώς, μια πολύ συχνή μορφή τραύματος είναι η σεξουαλική κακοποίηση, με τις διάφορες μορφές που μπορεί να λάβει. Μπορεί να έχει αρνητικές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις;
Τέτοιου είδους τραυματικές καταστάσεις σαφώς και μπορεί να έχουν αρνητικές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στα παιδιά, που θα τα συνοδεύουν στην ενήλικη ζωή τους αν δεν υπάρξει κάποια παρέμβαση.
Στα άτομα αυτά διαταράσσεται η εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους, τη σεξουαλικότητά τους, τον κόσμο και τους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να επηρεάζονται αρνητικά οι σχέσεις τους με τους άλλους και να σχετίζονται μαζί τους με διαστρεβλωμένους τρόπους.
Μπορεί να δυσκολεύονται να συνάψουν υγιείς και ισορροπημένες στενές ερωτικές ή και φιλικές σχέσεις. Η πρώιμη παραμέληση και κακοποίηση μπορεί να απορρυθμίσει τη νευροβιολογική ανάπτυξη του παιδιού, με αποτέλεσμα να δυσκολεύεται να αντισταθεί στα στρεσογόνα ερεθίσματα και να αναπτύσσει προβλήματα σχετικά με τη ρύθμιση του συναισθήματος.
Επίσης, ορισμένα τραύματα, όπως η σεξουαλική κακοποίηση, κάνουν πολύ πιο ευάλωτο το άτομο σε μελλοντικά τραυματικά γεγονότα και στην εμφάνιση ψυχικών παθήσεων.
Αντιδρούν όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο σε ένα ψυχικό τραύμα;
Δεν αντιδρούν όλοι με τον ίδιο τρόπο σε ένα τραυματικό γεγονός, ούτε ένα δυσάρεστο γεγονός καθίσταται τραυματικό για όλους. Πολλοί παράγοντες επιδρούν, όπως η ιδιοσυγκρασία του ατόμου, παλαιότερες εμπειρίες, ο τρόπος ανατροφής, η ψυχική ανθεκτικότητα, όπως αναφέρεται παραπάνω, κ.ά.
Ποια συμπτώματα παρουσιάζει ένας ενήλικας που υποφέρει από ένα τραύμα της παιδικής ηλικίας;
Υπάρχουν διάφορες ψυχικές διαταραχές που συνδέονται με τραύμα στην παιδική ηλικία, όπως διαταραχές προσαρμογής, διαταραχή οξέος στρες, μετατραυματική διαταραχή του στρες κ.ά.
Τα κυρίαρχα συμπτώματα μπορεί να είναι αρνητική διάθεση, αλλοιωμένη αίσθηση της πραγματικότητας του περιβάλλοντος ή του εαυτού (συμπτώματα αποσύνδεσης), αδυναμία ανάμνησης κάποιας σημαντικής πλευράς του τραυματικού γεγονότος (αποσυνδετική αμνησία), συμπτώματα αποφυγής (ενοχλητικές μνήμες που διεισδύουν ακούσια, σκέψεις και συναισθήματα τα οποία συνδέονται στενά με το τραυματικό γεγονός καθώς και εξωτερικές υπενθυμίσεις που πυροδοτούν αντίστοιχες μνήμες, σκέψεις και συναισθήματα).
Επίσης, εμφανίζονται επαναβιώσεις (flashbacks), εφιάλτες και διαταραχές στον ύπνο, ευερεθιστότητα και εκρήξεις θυμού, διαταραχές στις γνωστικές λειτουργίες (μνήμη, συγκέντρωση, σκέψη), ριψοκίνδυνη ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά κ.ά.
Όλα αυτά τα συμπτώματα προκαλούν σημαντική ενόχληση ή έκπτωση στην κοινωνική, επαγγελματική ή άλλες σημαντικές περιοχές της λειτουργικότητας του ατόμου.
Ποια προβλήματα ψυχικής υγείας σχετίζονται με το τραύμα της παιδικής ηλικίας;
Η μετατραυματική διαταραχή του στρες, η διαταραχή προσαρμογής, η διαταραχή οξέος στρες, αλλά και, δευτερογενώς, κλινική κατάθλιψη, διαταραχές προσωπικότητας, φοβίες και διάφορα άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας μπορεί να προκληθούν μετά από άλυτο τραύμα στην παιδική ηλικία.
Πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν θεραπευτικά οι επιδράσεις ενός ψυχικού τραύματος στην παιδική ηλικία;
Οι έρευνες δείχνουν ότι οι επιπτώσεις μιας τέτοιας μορφής τραύματος επηρεάζουν τη δομή και τη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού στον εγκέφαλό μας. Η οποιαδήποτε αποτελεσματική θεραπευτική παρέμβαση αντιστρέφει αυτές τις επιπτώσεις, καθώς η ψυχοθεραπεία είναι βιολογική και «επιδιορθώνει» με συγκεκριμένο βιολογικό τρόπο τις βλάβες που προκαλούνται στην αναπαράσταση που εγγράφεται στη συνείδηση. Όσο πιο έγκαιρα αντιμετωπιστούν θεραπευτικά τέτοιου είδους τραύματα στα παιδιά τόσο το καλύτερο, καθώς θα προλάβουν να ζήσουν διορθωτικές εμπειρίες.
Η γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία για το τραύμα είναι μια προσέγγιση ερευνητικά τεκμηριωμένη και αποτελεσματική τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες. Ουσιαστικά, πρόκειται, μεταξύ άλλων, για έκθεση στο τραυματικό γεγονός μέσω της ανάμνησης και αφήγησής του, με στόχο την απευαισθητοποίηση του ατόμου, ώστε να το βιώνει πλέον λιγότερο τραυματικά και να το επεξεργαστεί κατάλληλα ώστε να το ξεπεράσει, χωρίς να το αποφεύγει.
Το EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) είναι ακόμα μία θεραπευτική προσέγγιση με καλά αποτελέσματα στην περίπτωση του ψυχικού τραύματος.
Θεοδώρα Αναστασίου
Ψυχολόγος
