της Βιβής Λάλη
Το ΣΕΕ (Burnout syndrome) μελετήθηκε αρχικά (1974) από τον αμερικανό ψυχίατρο Herbert Freudenberger
για να περιγράψει την κατάσταση της ψυχικής «αποστράγγισης», δηλαδή του αδειάσματος και της βαθμιαίας εξάντλησης ενεργειακών αποθεμάτων. Αυτό προκύπτει λόγω της αφοσίωσης σε έναν σκοπό που δεν κατόρθωσε να δώσει την αναμενόμενη ανταμοιβή, καθώς και της προοδευτικής αποϊδανικοποίησης της πραγματικότητας. Ο ίδιος χαρακτηρίζει το φαινόμενο «ασθένεια της υπερβολικής αφοσίωσης» και του «υπερφιλόδοξου ατόμου».
Στο ερώτημα ποιος βιώνει περισσότερο άγχος;
- o Αστυνομικός
- ο Πυροσβέστης ή
- ο Βιβλιοθηκονόμος;
η απάντηση είναι ο Βιβλιοθηκονόμος, επειδή εμπλέκεται συνεχώς σε μονότονες, επαναλαμβανόμενες εργασίες. Οι άλλοι δύο επαγγελματίες, ναι μεν έχουν καθημερινά δύσκολες και απρόβλεπτες αποστολές, αλλά υποστηρίζονται από την εμπειρία που αποκτούν με τα χρόνια και την κατάλληλη εκπαίδευση.
Πιθανά επαγγέλματα επιρρεπή σε ΣΕΕ:
Υπεύθυνοι σχεδιασμού αεροπορικών πτήσεων, καλλιτέχνες, δικηγόροι, τραπεζίτες, μηχανικοί, ασφαλιστές, δημοσιογράφοι, καθηγητές, γιατροί, νοσηλευτές και φυσικά κοινωνικοί λειτουργοί και θεραπευτές.
Θεωρητικά Μοντέλα
- Μοντέλο Μaslach (1982)
Είναι το πιο αποδεκτό μοντέλο και θεωρεί ως βασική αιτία τις διαπροσωπικές σχέσεις στο εργασιακό περιβάλλον. Το μοντέλο διακρίνει τρεις διαστάσεις που εμφανίζονται διαδοχικά, καθώς ο βαθμός της εξουθένωσης αυξάνεται και είναι:
- Συναισθηματική εξάντληση
- Αποπροσωποποίηση (κυνισμός)
- Μειωμένη προσωπική επίτευξη
Το μοντέλο διακρίνει 6 βασικούς τομείς στη συσχέτιση ΣΕΕ και εργασιακού στρες:
- Έλεγχος: συνεπάγεται αρμοδιότητες και δυνατότητα επιλογών
- Φόρτος εργασίας: υπερφόρτωση ή/και πολλά πράγματα ταυτόχρονα
- Ανταμοιβή: οικονομική, κοινωνική, προσωπική
- Δικαιοσύνη: ο βαθμός που οι αποφάσεις γίνονται αντιληπτές ως δίκαιες και οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζονται με σεβασμό
- Κοινότητα : αναφέρεται στις κοινωνικές σχέσεις στη δουλειά, τις συγκρούσεις, τη συνεργατικότητα
- Αξίες: κατά πόσο οι αξίες του Οργανισμού είναι σύμφωνες με εκείνες του εργαζομένου.
Η κλίμακα μέτρησης είναι το Maslach Burnout Inventory (ΜΒΙ), μεταφρασμένο και σταθμισμένο στα Ελληνικά.
2. Μοντέλο Pines (1988)
Αναφέρεται σε κίνητρα που αποκτά και επηρεάζεται από αυτά, εξελικτικά, ο άνθρωπος, τα οποία διακρίνονται σε:
- παγκόσμια (ανάγκη για εκτίμηση, αναγνώριση)
- ειδικά για κάθε επάγγελμα (άσκηση επιρροής) και
- προσωπικά (εσωτερικευμένη ρομαντική εικόνα της εργασίας, π.χ. ο γενναίος πυροσβέστης).
Η κλίμακα μέτρησης του μοντέλου είναι το Βurnout Measure.
ΣEE & εξουθένωση στη συντροφική σχέση
Το μοντέλο PINES επεκτάθηκε στις διαπροσωπικές σχέσεις εκτός εργασίας (συζυγικές, οικογενειακές) θεωρώντας πως οι βασικές αιτίες εξουθένωσης (στην καριέρα και στο ζευγάρι) είναι παρόμοιες. Συνδέονται αφενός με τους ασυνείδητους λόγους επιλογής επαγγέλματος/συντρόφου, σε μια προσπάθεια επίλυσης προβλημάτων παιδικής ηλικίας, και αφετέρου με μια ανάλογη αίσθηση αποτυχίας στην υπαρξιακή αναζήτηση νοήματος. Οι άνθρωποι περιμένουν από τον «μεγάλο έρωτα» να δώσει νόημα στη ζωή τους.
3. Σύγχρονα θεωρητικά μοντέλα
Εστιάζουν στη δυναμική αλληλεπίδραση ατόμου και περιβάλλοντος. Ο επαγγελματίας προσφέρει γνώσεις, δεξιότητες, ενώ έχει προσωπικές ανάγκες, απαιτήσεις από το εργασιακό πλαίσιο, που με τη σειρά του έχει επίσης απαιτήσεις και προσδοκίες από τον εργαζόμενο και παρέχει ανταλλάγματα. Ένας απαιτητικός, γεμάτος προκλήσεις εργασιακός χώρος μπορεί να είναι απόλυτα ικανοποιητικός για κάποιον, εφόσον ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του, ενώ για άλλον να αποτελεί πηγή στρες.
Πώς εκδηλώνεται το ΣΕΕ
Είναι μια προοδευτική, «ύπουλη» διαδικασία με τα ακόλουθα στάδια:
- Ενθουσιασμός: Υπερβολικά υψηλοί στόχοι, μη ρεαλιστικές προσδοκίες, υπερεπένδυση στην εργασία.
- Αμφιβολία & αδράνεια: Ο επαγγελματίας αμφισβητεί τις αρχικές προσδοκίες, αλλά αναζητά τα αίτια της απογοήτευσης στον εαυτό, με αποτέλεσμα να επενδύει με θέρμη στην εργασία.
- Απογοήτευση & ματαίωση: μεταβατικό στάδιο επανεξέτασης στόχων και αλλαγή είτε συμπεριφοράς είτε της εργασίας.
- Απάθεια: αίσθημα κενού, μοναξιάς, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενοχές, συγκρούσεις, εργασία μόνο για λόγους επιβίωσης.
Συνέπειες
Σε ατομικό επίπεδο προκαλεί ψυχοσωματικά συμπτώματα, ευθύνεται για τη φτωχή ψυχική και σωματική υγεία, αυξημένη χρήση αλκοόλ, καφεΐνης, ουσιών, καθώς και προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις.
Σε επίπεδο Οργανισμού σχετίζεται με υψηλά ποσοστά απουσιών, παραιτήσεων, καθυστερήσεων, δολιοφθορών, καθώς και χαμηλή παροχή υπηρεσιών.
Συμπτώματα
- Σωματικά: κεφαλαλγία, αϋπνία, υπερένταση, δύσπνοια, εφίδρωση, ξηροστομία, διατροφικές, γαστρεντερικές, καρδιακές και μυοσκελετικές διαταραχές.
- Συναισθηματικά – Γνωσιακά: στρες, κακή διάθεση, ενοχές, καχυποψία, ανία, έλλειψη κινήτρων, χαμηλό ηθικό, αδυναμία συγκέντρωσης και μνήμης, τάση για εσφαλμένες εκτιμήσεις.
- Συμπεριφορικά: εντάσεις, επιθετικότητα, αποστασιοποίηση, κυνισμός, απουσίες, ατυχήματα, αυξημένη κατανάλωση τοξικών ουσιών.
ΣΕΕ σε σχέση με κατάθλιψη και άγχος
Η κατάθλιψη είναι μια γενικευμένη καταπόνηση που περιλαμβάνει όλους τους τομείς της ζωής, ενώ το ΣΕΕ περιορίζεται στον χώρο εργασίας. Η κατάθλιψη συνδέεται με την αποτυχία και την απώλεια, ενώ το ΣΕΕ με τη βαθιά απογοήτευση από το δόσιμο, το νόημα, την ικανότητα προσφοράς. Όμως έχουν κοινές αιτιολογικές μεταβλητές, καθώς το χρόνιο στρες επηρεάζει και τις δύο. Αν και κάποιες έρευνες τους αποδίδουν αμοιβαία σχέση και όχι αιτιώδη, το ΣΕΕ κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να εξελιχτεί σε κατάθλιψη και να συμπίπτει εν μέρει με το άγχος, εφόσον τα υψηλά επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης μπορεί να αυξήσουν το άγχος και να μειώσουν την ικανότητα αντιμετώπισής του.
Παράγοντες που επιδρούν στην εμφάνιση του ΣΕΕ
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ενοχοποιεί παράγοντες σε 3 επίπεδα: το άτομο, το εργασιακό περιβάλλον και τον Οργανισμό.
Α. Περιβαλλοντικοί παράγοντες
Α1. Επαγγελματικό πλαίσιο:
- Απαιτητικό εξαντλητικό ωράριο (βάρδιες, εφημερίες, διαστήματα χωρίς άδεια) και οι ιδιαιτερότητες του ρόλου (ΜΕΘ, ψυχιατρικά τμήματα, εγγύτητα, εμπλοκή)
- Έλλειψη προσωπικού και ασάφεια του ρόλου
- Αυταρχική διοίκηση
- Ανιαρή και χωρίς ποικιλομορφία εργασία
- «Φτωχές» εργασιακές σχέσεις, έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου
- Χαμηλές αμοιβές
Α2. Κοινωνικό πλαίσιο:
Έλλειψη προσωπικής ζωής, οικογένειας, συντρόφου, χαμηλό υποστηρικτικό δίκτυο φίλων.
Β. Ατομικοί παράγοντες – Χαρακτηριστικά προσωπικότητας:
- Το ΣΕΕ πλήττει άτομα με μη ρεαλιστική εικόνα εαυτού, φιλόδοξα, χαρισματικά, απόλυτα αφοσιωμένα στην εργασία και με υπέρμετρες προσδοκίες, που πιστεύουν πως είναι υπεράνθρωποι. Η εξιδανικευμένη εικόνα εαυτού δεν τους επιτρέπει να αναπαυθούν, καθώς νοιώθουν ικανοποίηση μόνο όταν ξεχωρίζουν.
- Τα άτομα με προσωπικότητα τύπου Α (ανταγωνιστικά, επιθετικά, ανυπόμονα, αεικίνητα, μιλούν γρήγορα, έντονα, με τάση να διακόπτουν, πάντα στην ώρα τους) και με αυξημένη ανάγκη για άσκηση ελέγχου στην εργασία που λειτουργεί ως ανάγκη αυτοεπιβεβαίωσης και πηγή ευταξίας. Η εργασία είναι ο κύριος λόγος ύπαρξης και νοήματος στη ζωή και αν αυτό χαθεί, τότε εξαντλούνται.
- Τα άτομα με χαμηλή ψυχική ανθεκτικότητα (χαμηλή αυτοεκτίμηση, μη δεκτικότητα σε αλλαγές) αντιλαμβάνονται τις προκλήσεις ως απειλές.
Δημογραφικοί παράγοντες
- Ηλικία: Καλύπτει ένα εύρος από 30 έως 60 έτη, ενώ αρκετοί εκδηλώνουν ΣΕΕ πάνω από μία φορά. Οι νεότεροι είναι πιο επιρρεπείς, λόγω μικρότερης εμπειρίας και μεγαλύτερης εξιδανίκευσης.
- Οικογενειακή κατάσταση: Οι άγαμοι και ειδικότερα οι άνδρες.
- Εκπαιδευτικό επίπεδο: Επαγγελματίες με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο βιώνουν πιο εύκολα ΣΕΕ, αλλά ενδέχεται άτομα με υψηλότερο επίπεδο να έχουν μεγαλύτερες προσδοκίες και η μη επαλήθευση να οδηγήσει σε ΣΕΕ.
- Φύλο: Δεν αποτελεί βασικό προδιαθεσικό παράγοντα, αν και φαίνεται πως οι γυναίκες βιώνουν περισσότερο συναισθηματική κούραση, ενώ οι άνδρες αποστασιοποίηση.
Παρέμβαση – Αντιμετώπιση
Η αντιμετώπιση πρέπει να είναι προ-δραστική (προτού εμφανιστεί το στρες), και όχι αντιδραστική (αφού τα στρεσογόνα γεγονότα συμβούν).
Παρέμβαση σε ατομικό επίπεδο
- Έγκαιρη αναγνώριση συμπτωμάτων, κινήτρων
- Επανεκτίμηση στόχων, επενδύσεων, προσδοκιών
- Αποδοχή, σεβασμό και φροντίδα εαυτού
- Επαφή με τα συναισθήματα
- Οριοθέτηση όχι ως άρνηση, αλλά ως προστασία
- Αποδοχή του παρελθόντος και αλλαγή στάσης ζωής
- Ανθεκτικότητα σε αλλαγές
- Συγκρότηση ισχυρής επαγγελματικής ταυτότητας
- Εκπαίδευση σε δεξιότητες επικοινωνίας, διαπραγμάτευσης, διεκδικητικότητας, διαχείρισης χρόνου
- Ενασχόληση με δημιουργικές δραστηριότητες
- Εκμάθηση τεχνικών χαλάρωσης
- Σωστή διατροφή, άσκηση, ανάπαυση
- Αναζήτηση θεραπευτικής υποστήριξης
Παρέμβαση σε επίπεδο Οργανισμού
- Προγραμματισμός και πολυμορφία στην εργασία
- Τοποθέτηση στελεχών στην κατάλληλη εργασιακή θέση, αξιοκρατία
- Δημοκρατική συμμετοχική διοίκηση, ισορροπία επιπλήξεων και επαίνων
- Αποσαφήνιση ρόλων και καθηκόντων, διαλείμματα, ειδικές άδειες
- Δυνατότητα επιμόρφωσης και εκπαίδευσης
- Καλύτερος σχεδιασμός χώρου (φωτισμός, εξαερισμός)
- Ομάδες παρέμβασης, αυτοβοήθειας, εποπτείας
- Συστηματική καλλιέργεια διαπροσωπικών σχέσεων
- Δραστηριότητες εκτός εργασίας
Πρόκληση για αλλαγή
Οι νέοι επαγγελματίες ξεκινούν με ενθουσιασμό και υψηλές προσδοκίες εύκολα διαψεύσιμες, ενώ σταδιακά ενδέχεται οι αξίες και τα κίνητρα να γίνονται περισσότερο υλιστικά και εγωκεντρικά. Αυτό οφείλεται στην έλλειψη αυτογνωσίας, στην ανεπαρκή αυτοφροντίδα, αλλά και σε ζητήματα επικοινωνίας και προσαρμογής. Επίσης, η ικανότητα για συνεργασία δεν είναι έμφυτο χαρακτηριστικό, αλλά καλλιεργείται με την εμπειρία στις επαγγελματικές σχέσεις. Για τη βελτίωση των επαγγελματικών σχέσεων χρειάζεται απουσία επικριτικότητας, προσφορά βοήθειας σε συναδέλφους, αυτοκριτική πριν τη μετατόπιση ευθυνών σε άλλους, δημιουργία συμμαχιών για επίτευξη κοινού, ομαδικού στόχου, πρόβλεψη αντίστασης στην αλλαγή.
Αν βιώσουμε ΣΕΕ δεν είναι λόγω των περιστάσεων ή επειδή δεν είχαμε επιλογές ή ήμασταν υπερβολικά υπεύθυνοι, αλλά επειδή δεν ζούσαμε με βάση την αλήθειά μας. Απλά αργήσαμε να πούμε το μεγάλο ΝΑΙ (με αγάπη) ή το μεγάλο ΌΧΙ (χωρίς ενοχές) που θα είχε προστατεύσει την υγεία μας. Η αλήθεια όμως πληγώνει, αλλά δεν βλάπτει. Ο πόνος της αλήθειας είναι πάντα θεραπευτικός, όπως πονάμε όταν καθαρίζουμε μια πληγή, την πονάμε για να τη γιατρέψουμε. Αν δεν είναι εφικτό σε ατομικό επίπεδο, τότε επιτυγχάνεται μέσα από τη θεραπευτική διαδικασία, όπου το άτομο θα κατακτήσει τη γνώση εαυτού, αναγκών, ορίων και την ικανότητα για ενσυναίσθηση και δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων.
Η ανάρρωση από το ΣΕΕ αποτελεί βαθιά και μοναδική διαδικασία. Σημαίνει σταδιακή αλλαγή στις αξίες και προσδοκίες, αναθεωρημένη κοσμοθεωρία, ευέλικτη και σύμφωνη με την πραγματικότητα. Στην καρδιά της αντιμετώπισης κρύβεται η γνώση του εαυτού, των αναγκών, των συναισθημάτων, των ορίων. Αντί να προσπαθούμε να θεραπεύσουμε το ΣΕΕ, ας ακούσουμε προσεκτικά όσα έχει να μας πει. Το θέμα δεν είναι να φτιάξουμε τον κόσμο, αλλά να δεχτούμε πως ό,τι κι αν κάνει ο κόσμος εμείς «θα είμαστε μια χαρά». Αυτό μας ζητά να κάνουμε η Επαγγελματική Εξουθένωση.
Η Βιβή Λάλη είναι ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια.
