της Μαρίας Βόλλη
Ήταν 18 Αυγούστου του 1841, όταν έχουμε για πρώτη φορά μια γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη στην αθηναϊκή εφημερίδα ”Ταχύπτερος Φήμη”:
“Την 21η του παρόντος, θα παρουσιαστεί είς Ναύπλιον η κωμωδία του Καραγκιόζη, έχουσα αντικείμενον τον Χατζ – Αββάτην και Κουσζούκ – Μεϊμέτην”. Ο ελληνικός Καραγκιόζης δεν έχει και πολλές ληξιαρχικές πράξεις. Επίσης, είναι γνωστό πως δεν πολυπαιζόταν Καραγκιόζης τη μεγάλη περίοδο της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα από Έλληνες, αλλά πιθανόν κάποιες φορές από του ίδιους τους Τούρκους.
Οι μαρτυρίες που έχουμε εκτός από την πρώτη παραπάνω γραπτή είναι από τα γραφόμενα του Εβλιά Τσελεμπή (μέσα του 17ου αι.). Ως γνωστόν, επίσης, οι μαρτυρίες του Τσελεμπή έχουν αμφισβητηθεί αρκετές φορές, παρόλα αυτά αναφέρεται στις περιηγήσεις του στην Ελλάδα της εποχή της Τουρκοκρατίας και γράφει για την παρουσία του Καραγκιόζη πως: “ο Καραγκιόζης ήταν κόπτης ιπποκόμος (Kibti saisi) του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου”.
Ο ίδιος περιηγητής στις 30 Μαΐου του 1670 φεύγει από την Κρήτη, όπου έχει παρευρεθεί και στην άλωση του Μεγάλου Κάστρου από τους Τούρκους και περιηγείται στον κορμό της Ελλάδας ως την 28η Δεκεμβρίου 1670, που φθάνει στην Πόλη. Στο διάστημα του ταξιδιού του δίνει μια σημαντική μαρτυρία πως στο περίφημο πανηγύρι της Ντόλιανης (σχεδόν απροσδιόριστη τοποθεσία που γνωρίζουμε πως Ντόλιανη ή Ντόλια δεν είναι κάποιο χωριό, αλλά σαν λέξη σημαίνει το χαμηλό, την πεδιάδα ή το ίσωμα) υπήρξε κατά τη διάρκεια πανηγυρισμών και ένα νέο είδος θεάτρου με σκιές:
“…Και όσοι ταχυδακτυλουργοί και ακροβάτες υπάρχουν επάνω στην επιφάνεια της γης, βρίσκονται στις πλατείες και στις σκηνές. Άλλοι είναι θαυματοποιοί, άλλοι παίζουν με σκοινιά, άλλοι παίζουν με φιάλες, άλλοι είναι σχοινοβάτες, άλλοι είναι χαρτοπαίχτες, άλλοι παίζουν με σκιές, άλλοι με δοχεία, άλλοι με μαχαίρια, άλλοι επιδεικνύουν τη δύναμή τους, άλλοι παίζουν με φλόγες, άλλοι έχουν κουκλοθέατρο ή θέατρο σκιών, άλλοι κάνουν αγυρτείες… Γίνεται μια μεγάλη γιορτή…”.
Άλλη μαρτυρία για τον Καραγκιόζη και το θέατρο σκιών συναντούμε στην Κωνσταντινούπολη του 1802 Λίγο πριν, μπαίνοντας στα 1799, ο Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ βρίσκεται στην Τρίπολη. Περιγράφοντας την πόλη, εκτός από το Σεράγι του Πασά και τις γιορτές και τα πανηγύρια που διαδραματίζονται, λέει πως βρέθηκε ανάμεσα σε μουζικάντηδες, χορευτές, γελωτοποιούς και καραγκιοζοπαίχτες… Αυτή ίσως να είναι η αρχαιότερη αναφορά Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο! Αν και πάλι έχει αμφισβητηθεί. Στα 1802 επιστρέφει στην Πόλη και παρακολουθεί μια παράσταση Καραγκιόζη, που την περιγράφει στο βιβλίο του “Voyage a Constantinople”.
Τέλος, στα 1809 υπάρχει μια ακόμα μαρτυρία, τούτη τη φορά από τον λόρδο Βύρωνα που αναφέρει πως παρακολούθησε στην Ελλάδα μια παράσταση Καραγκιόζη. Στις 28 Σεπτέμβριου 1809 ο λόρδος Βύρωνας με τον φίλο του John Cam Hobhouse αρχίζουν μια περιήγηση στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στη δυτική Ελλάδα, τη βόρεια Ήπειρο, την Αττική, τη Σμύρνη και την Πόλη. Κάποια στιγμή οι δύο φίλοι φτάνουν στα Γιάννενα και επισκέπτονται τον Αλή πασά. Τυχαία θα παρακολουθήσουν μια παράσταση τούρκικου Καραγκιόζη:
“…Ένα – δυο βράδια πριν αναχωρήσουμε από τα Γιάννενα, πήγαμε να δούμε τη μοναδική προκοπή που έκαναν οι Τούρκοι γύρω από τις θεατρικές παραστάσεις. Ήταν ένα θέαμα με ανδρείκελα, που το διεύθυνε ένας Εβραίος, ο οποίος επισκεπτόταν την πολιτεία στη διάρκεια του Ραμαζανιού με τις χαρτονένιες φιγούρες του. Το θέαμα, ένα είδος ombre chinoise (κινέζικη σκιά), στήθηκε στη γωνία ενός πολύ ρυπαρού καφενείου, γιομάτο θεατές – κυρίως νεαρά παιδιά. Η είσοδος ήταν 2 παράδες το φλιτζάνι ο καφές, και 2 – 3 ακόμα τέτοια μικρονομίσματα, που τα ρίχναν στον δίσκο μετά την παράσταση. Ο ήρωας του έργου ήταν κάτι σαν τον δικό μας Punch, με το όνομα Cara – Keus, που είχε (όπως πολύ σωστά είπε κάποιος ταξιδιώτης) την αποσκευή του Θεού των Κήπων κρεμασμένη από τον λαιμό με νήμα… Ο επόμενος στην ιεραρχία ήταν ένας κωμικός με το όνομα Codja – Haivat, ο Σάντζο του Καραγκιόζη. Ένας άνδρας και μια γυναίκα ήταν οι ακόλουθες φιγούρες, αν εξαιρέσουμε την καταστροφή του δράματος, που συντελείται με την εμφάνιση του διαβόλου, του ίδιου αυτοπροσώπως. Τον διάλογο που ήταν όλος στα Τούρκικα και δινόταν από τον Εβραίο, δεν τον καταλάβαινα. Προκαλούσε δυνατά και συχνά ξεσπάσματα γέλιου στο ακροατήριο, αλλά η υπόθεση, απόλυτα κατανοητή, ήταν φοβερά απλοϊκή για να την περιγράψω. Αν έχετε δει ποτέ τα morrice – dancing σε μερικές επαρχίες της Αγγλίας, μπορείτε να έχετε μια αμυδρή ιδέα του Καραγκιόζη…”.
Η γέννηση του Θεάτρου Σκιών και η εξάπλωσή του
Οι ερευνητές πιθανολογούν πως το Θέατρο Σκιών αναπτύχθηκε ως τέχνη τον 11ο με 12ο αι. μ.Χ. στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας. Εκεί, η σκιά είχε θρησκευτική σημασία, καθώς ήταν στενά συνδεδεμένη με το βασίλειο των νεκρών. Έτσι, οι πρώτες φιγούρες φτιάχτηκαν ως μια προσπάθεια των ανθρώπων να επικοινωνήσουν με τα αγαπημένα τους πρόσωπα, που δεν βρίσκονταν πια στη ζωή. Ήταν κατασκευασμένες από δέρμα και παρίσταναν μορφές με μεγάλα χέρια, παραμορφωμένο πρόσωπο και μυτερή μύτη σαν ράμφος για να συμβολίζουν τις ψυχές των ανθρώπων, αλλά και θεούς, δαίμονες, ήρωες, πολεμιστές, πρίγκιπες και χωριάτες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως οι περισσότεροι θεατές παρακολουθούσαν την παράσταση από το πίσω μέρος του πανιού, δηλαδή εκεί που ο παρουσιαστής με τους βοηθούς του κινούσαν τις φιγούρες.
Σπουδαίο Θέατρο Σκιών με παρόμοια χαρακτηριστικά αναπτύχθηκε και στην Κίνα, όπου έφτασε σε θαυμαστό βαθμό τελειότητας και απαράμιλλης ποιότητας ενσωματώνοντας τέχνες όπως η ζωγραφική, η χαρακτική, η μουσική και η μιμητική. Στην Κίνα το Θέατρο Σκιών είχε θρησκευτικό χαρακτήρα στην αρχή και σχετιζόταν με τις σκιές του κάτω κόσμου, γι’ αυτό και το πανί του ονομαζόταν «πανί των ονείρων», «πανί της προσδοκίας του θανάτου» και «πανί των σύννεφων». Στη συνέχεια σημειώνεται η ύπαρξη του Θεάτρου Σκιών και στον μουσουλμανικό κόσμο σαν μυστηριακό, που συμβόλιζε τη δημιουργία του κόσμου και μερικοί Άραβες της Αιγύπτου το μεταχειρίζονταν σαν μέσο διδασκαλίας των δογμάτων τους.
Μετά την Ασία το Θέατρο Σκιών ταξίδεψε στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής. Στις μουσουλμανικές χώρες το Θέατρο Σκιών δέχτηκε σημαντικούς περιορισμούς, αφού η θρησκεία δεν επέτρεπε οι φιγούρες να απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές. Σημαντικός σταθμός της διαδρομής του Θεάτρου Σκιών ήταν η γειτονική μας Τουρκία, το 16ο αιώνα.
Η δημιουργία του Καραγκιόζη
Γύρω από το αν ο Καραγκιόζης είναι ελληνικό ή τουρκικό δημιούργημα, έχουν αναπτυχθεί μύθοι και παραδόσεις άλλοτε υπέρ της μίας και άλλοτε υπέρ της άλλης. Η πρώτη παράδοση που υπάρχει στα «Απομνημονεύματα» του Σωτήρη Σπαθάρη μας λέει τα εξής: «Ο Χατζηαβάτης ήταν εργολάβος οικοδομών και είχε αναλάβει να χτίσει το σαράι του Πασά της Προύσας. Πήρε στο γιαπί εργάτες και έβαλε αρχιμάστορα το Καραγκιόζη, που ήταν μαραγκός, αλλά είχε μυαλό πρωτομάστορα. Ο Πασάς είδε ότι το σαράι αργούσε να τελειώσει και φοβέρισε τον Χατζηαβάτη πως θα τον σκοτώσει. Ο Χατζηαβάτης φοβήθηκε και φανέρωσε στον Πασά ότι φταίχτης ήταν ο Καραγκιόζης, που έλεγε αστεία στους μαστόρους και γελούσαν. Τότε ο Πασάς φοβέρισε και τον Καραγκιόζη, αλλά εκείνος συνέχισε ν’ αστειεύεται. Έτσι ο Πασάς τον σκότωσε. Όλοι αγανάκτησαν με τον άδικο σκοτωμό του Καραγκιόζη κι ο Πασάς για να ημερέψει τον λαό έχτισε ένα ωραίο μνημείο στην Προύσα κι έθαψε εκεί τον Καραγκιόζη με μεγάλες τιμές. Η αδικία όμως αυτή κόστισε πολύ στο Πασά κι αρρώστησε βαριά. Οι άλλοι αγάδες για να τον διασκεδάσουν του έφεραν τον Χατζηαβάτη στο σαράι να του λέει τα χωρατά του Καραγκιόζη. Μια μέρα, ο Χατζηαβάτης έκοψε ένα χάρτινο Καραγκιόζη, τέντωσε ένα πανί που το φώτισε κι έδωσε παράσταση του Καραγκιόζη. Ο Πασάς ευχαριστήθηκε τόσο, που έδωσε άδεια στο Χατζηαβάτη να παίζει παραστάσεις όπου θέλει. Λέγεται, λοιπόν, πως έτσι δημιουργήθηκε ο Καραγκιόζης».
Ένας άλλος θρύλος για τον Καραγκιόζη αναφέρεται στην ιστορία ενός Έλληνα από την Ύδρα, του Γ. Μαυρομάτη (στα τούρκικα Karagöz σημαίνει μαυρομάτης) και τοποθετείται χρονολογικά περίπου τον 18ο αιώνα. Ο Μαυρομάτης, λέγεται ότι ήρθε στην Τουρκία από την Κίνα με το θέατρο σκιών του. Αποφασίζοντας να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Πόλη, προσάρμοσε τόσο τη ζωή του όσο και το θέατρο στα ήθη των Τούρκων. Εκεί ονόμασε τον πρωταγωνιστή του, “Καραγκιόζη”. Ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και λένε ότι ο βοηθός του, ο Γιάννης Μπράχαλης, ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
Στο τούρκικο Θέατρο Σκιών πρωταγωνιστές ήταν οι φιγούρες, που ήταν φτιαγμένες από επεξεργασμένο δέρμα καμήλας και προβάλλονταν με το φως των κεριών. Η γλώσσα που χρησιμοποιούνταν ήταν χυδαία, καθώς περιείχε πολλά χοντροκομμένα αστεία.
Ο Καραγκιόζης στην Ελλάδα μετά το 1850
Η εφημερίδα “Ταχύπτερος Φήμη” στις 9 Φεβρουαρίου 1852 αφιέρωσε ολόκληρη στήλη για μια παράσταση του “ανατολικού θεάτρου”, με θέμα τους γάμους του Καραγκιόζη, που δόθηκε στην περιοχή της Πλάκας, κοντά στο Τολό. Δεν μνημονεύεται το όνομα του καραγκιοζοπαίχτη.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που περιόδευαν στον ελληνικό χώρο ήταν και ο Μπάρμπα – Γιάννης Μπράχαλης, που θεωρείται και ο πρώτος που έφερε την τέχνη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα, (μεταξύ 1850 και 1860).
Μετά την απελευθέρωση, ο Καραγκιόζης εγκαθίσταται μόνιμα στην Ελλάδα και από τις αρχές πλέον του 1900 μπορούμε να μιλάμε για καθαρά ελληνικό Καραγκιόζη.
Αν και ο εξελληνισμός του ξεκίνησε από την Ήπειρο, κορυφαίος δημιουργός του ήταν ο Πατρινός ψάλτης Δημήτριος Σαρδούνης (1865 – 1912), γνωστός με το ψευδώνυμο Μίμαρος, ο οποίος μετέτρεψε το θέαμα σε ελληνικό οικογενειακό θέατρο, γι’ αυτό και θεωρείται ο πρώτος “δάσκαλος” του Καραγκιόζη (1890). Το έργο του συνέχισαν οι τρεις βοηθοί και μαθητές του, Γιάννης Ρούλιας, Μέμος Χριστοδούλου και Θόδωρος Θεοδωρέλλος.
Ο Μίμαρος δημιούργησε νέους χαρακτήρες (Κολλητήρι, Σιορ Διονύσιος, Βεληγκέκας), έστρεψε τις παραστάσεις του Καραγκιόζη και προς το ηρωικό δράμα (με αναφορές στους ήρωες του ‘21), μεγάλωσε τη σκηνή τοποθετώντας την καλύβα και το σαράι, ενώ άρχισε να φτιάχνει τις φιγούρες με χαρτόνι και όχι από τενεκέ, όπως κατασκευάζονταν μέχρι τότε. Ο μαθητής του Μίμαρου, Γιάννης Ρούλιας, δημιούργησε τον τύπο του Μπαρμπαγιώργου, ο Γιάννης Μώρος τον Σταύρακα και ο σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας (1871 – 1949) λιγότερο δημοφιλείς ήρωες, όπως τον Πεπόνια, τον Καικαί και τον Νώντα.
Το 1924 ιδρύεται στην Ελλάδα το Σωματείο Ελλήνων Καραγκιοζοπαικτών, που αποτελείτο από 120 μέλη, μαθητές του Μίμαρου, του Ρούλια και του Μέμου. Ιδρυτές του Σωματείου ήταν οι γνωστοί παλιοί καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών, Σωτήρης Σπαθάρης και Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας.
Από τους πιο γνωστούς καραγκιοζοπαίκτες και μέλη του Σωματείου ήταν οι: Ανδρέας Αγιομαυρίτης, Γιάννης Μώρος, Μάρκος Ξανθάκης ή Ξάνθος, Κώστας Νταμαδάκης, Χρήστος Χαρίδημος, Παναγιώτης Μιχόπουλος, Γιάννης Παπούλιας, Σπύρος Κούζαρος, Βασίλης Αγαπητός, Ντίνος Θεοδωρόπουλος, Βασίλης Αγαπητός, Βασίλαρος, Γιάννης Πρεβεζάνος, Λευτέρης Κελαρινόπουλος, Μήτσος Μανωλόπουλος και πολλοί άλλοι που εμπλούτισαν τον ελληνικό Καραγκιόζη με έργα και φιγούρες.
Εκείνη την περίοδο και μέχρι το 1940 η τέχνη του Καραγκιόζη ήκμασε πολύ σε όλο τον ελληνικό χώρο. Η γερμανική κατοχή κατόπιν προκάλεσε την πρώτη κρίση του θεατρικού αυτού είδους, αλλά, παρ’ όλα αυτά δεν χάθηκε χάρη στον αγώνα των δημιουργών του.
Με την εισβολή του έγχρωμου κινηματογράφου ο Καραγκιόζης και η τέχνη του έτεινε να εκλείψει, ωστόσο η επίπονη και επίμονη προσπάθεια του αξιόλογου καλλιτέχνη Ευγένιου Σπαθάρη ξαναζωντάνεψε τον λαϊκό μας ήρωα.
Σήμερα, η θεατρική αυτή παράδοση συνεχίζεται με ενδιαφέρον από διάφορους παίκτες σε όλη την Ελλάδα και οι θεατές εξακολουθούν να τη δέχονται με μεγάλη αγάπη και απέραντη νοσταλγία. Πρόκειται για μια κληρονομιά πολύτιμη, που δεν πρέπει να χαθεί και αξίζει γιατί ο ήρωάς της είναι ο καθρέφτης της γνήσιας ελληνικής ψυχής.
Οι βασικοί ήρωες του Καραγκιόζη
Καραγκιόζης: Ο πρωταγωνιστής του θεάτρου σκιών. Είναι κακάσχημος και καμπούρης, μόνιμα φτωχός και σαρκαστής των πάντων. Σοφίζεται χίλια τεχνάσματα για να τα βολέψει στη ζωή και τα καταφέρνει περίφημα, μ’ όλο που φορτώνεται καρπαζιές κάθε τόσο. Σύμφωνα με το συγγραφέα Γιώργο Ιωάννου “το σπουδαιότερο μήνυμά του μπροστά στην απελπισία της νεοελληνικής ζωής, είναι ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και το αιώνιο κέφι του”.
Κολλητήρης και Κοπρίτης: Γιοι του Καραγκιόζη, “κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν” του πατέρα τους.
Μπαρμπαγιώργος: Θείος του Καραγκιόζη, που εκφράζει τον πρωτόγονο, απλοϊκό, αλλά αχάλαστο Έλληνα. Ζει σε κάποιο χωριό της Ρούμελης και έρχεται στην πόλη για δουλειές ή για να βοηθήσει τον ανιψιό του.
Χατζηαβάτης: Φοράει τουρκική φορεσιά και σκούφια. Είναι τίμιος και σοβαρός, αλλά συχνά ενδίδει στους πειρασμούς του Καραγκιόζη και διαπράττει μαζί του διάφορες μικροαπάτες. Του αρέσει να κολακεύει τους ισχυρούς και στη νεοελληνική ζωή έχει ταυτιστεί με τον δουλοπρεπή τύπο, “τον αιώνια συμβιβαστικό και συνεργαζόμενο πάντα με τις δυνάμεις κατοχής της εξουσίας. (Ιωάννου)
Σιορ-Διονύσιος ή Νιόνιος: Είναι κατά φαντασία αριστοκράτης, που δυτικοφέρνει και μιλάει με το ζακυνθινό ιδίωμα.
Σταύρακας: Μάγκας και ψευτοπαλληκαράς, φίλος του Καραγκιόζη, που συχνά πυκνά τον χλευάζει.
Βεληγκέκας: Τουρκαλβανός, εκτελεστικό όργανο του Πασά.
Μορφονιός: Υπερβολικά άσχημος, με μεγάλο κεφάλι και τεράστια μύτη, που θεωρεί τον εαυτό του μέγα εραστή.
Εβραίος: Κατάγεται από τη Θεσσαλονίκη και μιλάει κακά ελληνικά.
Μπέης: Πλούσιος αστός, που αναθέτει δουλειές στο Καραγκιόζη μέσω του Χατζηαβάτη.
Βεζύρης ή Πασάς: Αντιπροσωπεύει την τουρκική εξουσία.
Πηγές:
Καραγκιόζης ο Πρόσφυγας, Αθανάσιου Φωτιάδου, εκδ. Gutenberg, 1977
Ο Καραγκιόζης Τόμοι Α-Β-Γ, Γιώργος Ιωάννου, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη Εστία, 1995
Οι μεταμορφώσεις του Καραγκιόζη, Κατερίνα Μυστακίδου, Εξάντας, 1998
Καρναβάλι και Καραγκιόζης, Γιάννης Κιουρτσάκης, Κέδρος, 1985
Ο Μαγικός κόσμος του Καραγκιόζη, Περικλής Ιωάννου, Ελεύθερος τύπος, 2009
www.argolikivivliothiki.gr
www.karagkiozis.com
www.karagiozismuseum.gr
www.greekshadows.com
www.kostasmakris.gr
www.sansimera.gr
www.cretalive.gr
Photo: Θέατρο σκιών από τον Ηλία Καρελλά.
