της Μαρίας Βόλλη
Το ζήτημα της ελευθερίας είναι από τα πλέον σημαντικά στη ζωή όλων μας, επειδή καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τόσο τον εαυτό μας, όσο και τις σχέσεις μας με τους άλλους.
Για να εξετάσει κανείς τα όρια και τις δυνατότητες που έχει ως πρόσωπο είναι να διερευνήσει πόσο ελεύθερος θεωρεί ότι είναι.
Σύμφωνα με την ανθρωπιστική ιδεολογία του Ρουσό, η επιθυμία για δέσμευση και η απόλαυση από τη δέσμευση είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Όμως, επίσης, παραδεχόταν ότι, «κάθε δέσμευση είναι σημάδι ανεπάρκειας: αν ο καθένας από εμάς δεν είχε ανάγκη τους άλλους, δεν θα σκεφτόταν να ενωθεί μαζί τους».
Έχουμε ανάγκη των αποδοχή και την επιδοκιμασία των άλλων και αναζητούμε το «άλλο μας μισό». Ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο με αυτή την εκ γενετής ανεπάρκεια, έχει ανάγκη να λαμβάνει ενδείξεις σεβασμού και να δεσμεύει την καρδιά του, έγραφε ο Ρουσό. Πράγματι, κάθε δέσμευση περιορίζει την ελευθερία, αλλά η απόλυτη ελευθερία δεν αποτελεί ιδεώδες.
Ο Ρουσό ομολογεί ότι δεν είναι στις άμεσες προθέσεις του να φιλοσοφήσει πάνω στην έννοια της ελευθερίας αλλά μέσα από τη σχέση ατομικής και Γενικής Βούλησης μάς δίνει μια σαφέστατη ερμηνεία και τοποθέτηση. Παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει αιώνες από τότε που γράφτηκε το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» και ο άνθρωπος του 21ου αιώνα ζει σε ένα διαφορετικό πνευματικό, ηθικό και πολιτικό σύμπαν από εκείνο που γνώρισε ο γαλλικός 18ος αιώνας μπορούμε να νιώσουμε και σήμερα τη δύναμη της έμπνευσης και την ισχυρή έλξη ενός βιβλίου στις πρώτες σελίδες του οποίου διαβάζουμε: «Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και παντού βρίσκεται αλυσοδεμένος. Κι όποιος πιστεύει ότι είναι κύριος των άλλων, δεν είναι λιγότερο δούλος».
Η αξία της δέσμευσης δεν σημαίνει ότι πρέπει να δεχόμαστε παθητικά όλες τις δεσμεύσεις που μας επιβάλλονται από την παιδική μας ηλικία, να θεωρούμε υποχρεωτική τη συμπόρευση με την οικογένεια, τη φυλή, το έθνος, τους φίλους, τους συνεργάτες, τις παρέες, τα πολιτικά κόμματα. Από την άλλη, η απόλυτη ανεξαρτησία, η απουσία κάθε υποχρέωσης και δέσμευσης είναι πηγή ψυχικής και κοινωνικής αταξίας.
Η ανθρώπινη φύση είναι επικοινωνιακή και έχει την ανάγκη της «συναισθηματικής δοσοληψίας». Οι ανάγκες μας καλύπτονται από άλλους ανθρώπους και μας οδηγούν αναπόφευκτα σε δεσμεύσεις που εστιάζουν στην αγάπη, στην εμπιστοσύνη, στην εξάρτηση, αλλά και στην προσδοκία. Γιʼ αυτό είναι πολύτιμες οι σχέσεις που εξαρτώνται από την ελεύθερη βούλησή μας.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Αν, για παράδειγμα, θεωρήσω ότι δεν είμαι ελεύθερος, ότι δηλαδή με καθορίζουν κοινωνικοί και βιολογικοί κανόνες, τότε θεωρώ ότι δεν έχω τη δυνατότητα να αλλάξω. Αυτό σημαίνει ότι αυτομάτως δίνω στον εαυτό μου άλλοθι για ό,τι κι αν κάνω ή ότι αποποιούμαι των όποιων ευθυνών μου. Τη ίδια όμως στιγμή διώχνω από πάνω μου και τις όποιες ευθύνες έχω απέναντι στον εαυτό μου. Αν λοιπόν έχω μια άσχημη συμπεριφορά και δεν τη διορθώνω, υποστηρίζοντας ότι «έτσι γεννήθηκα», «αυτός είμαι και δεν αλλάζω», κ.λπ., τότε αρνούμαι ότι έχω ευθύνη εγώ για τη συμπεριφορά αυτή, μιας και δεν είναι δική μου επιλογή.
Η ελευθερία έχει να κάνει με την επιλογή. Αν δεν είμαι ελεύθερος, δεν έχω επιλογές. Αν είμαι, έχω επιλογές. Το ζήτημα είναι αν και πότε έχουμε επιλογές.
Αλλά ας δούμε πρώτα τι εννοούμε όταν μιλάμε για ελευθερία, γιατί πολλές φορές έχουμε μια στρεβλή εικόνα της. Νομίζουμε ότι ελευθερία είναι η δυνατότητα να κάνουμε ό,τι θέλουμε, όπως θέλουμε, όταν θέλουμε και, φυσικά, να μην υπάρχουν αρνητικές συνέπειες, διότι μια αρνητική συνέπεια θα αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα της επιλογής μας, οπότε εξαλείφει την ελευθερία μας.
Όμως, ως άνθρωποι έχουμε όρια. Βέβαια, η ύπαρξη ορίων δεν σημαίνει απαραίτητα περιορισμό. Αντιθέτως, δηλώνει τις δυνατότητες που έχουμε. Η ύπαρξη κανόνων δεν αφαιρούν την ελευθερία μας, αλλά καθορίζουν τον «χώρο» μέσα στον οποίο θα κάνουμε τις επιλογές μας. Βέβαια πάντα έχουμε τη δυνατότητα να παραβούμε τους κανόνες -αυτό εξάλλου θα δήλωνε ότι κινούμαστε ελεύθερα-, αλλά φυσικά θα υποστούμε και τις συνέπειες.
Πώς όμως μπορούμε να διαπιστώσουμε αν πράγματι είμαστε ή όχι ελεύθεροι; Εξετάζοντας αν έχουμε ή όχι θετικές επιλογές. Το θέμα των επιλογών δεν είναι, όμως, τόσο απλό γιατί συμβαίνει κάποιες φορές να μην μπορούμε να επιλέξουμε. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι το να έχει γεννηθεί κάποιος με μια αναπηρία. Αλλά και σε αυτήν την περίπτωση υπάρχουν επιλογές και αυτές αφορούν τον τρόπο με τον οποίο θα αντιμετωπίσω κάτι που δεν επέλεξα εγώ. Στην πραγματικότητα, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, πάντα επιλέγουμε, είτε αρχικά είτε σε δεύτερη είτε σε τρίτη φάση.
Τι σημαίνει όμως επιλογή; Σημαίνει ότι εγώ αποφασίζω να δράσω με έναν συγκεκριμένο τρόπο για ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Η απόφαση αυτή είναι δέσμευση. Από τη στιγμή που επιλέγουμε, δηλαδή ενεργούμε ελεύθερα, τότε δεσμεύουμε τον εαυτό μας ως προς τη συγκεκριμένη επιλογή. Ακόμα κι αν αλλάξουμε γνώμη, το μόνο που μεταβάλλεται είναι το αντικείμενο της επιλογής: δεσμευόμαστε ότι θα κάνουμε κάτι άλλο.
Μπορεί καθένας μας, οποιαδήποτε στιγμή, να δηλώσει ότι δεν είναι ελεύθερος και ότι η ζωή του καθορίζεται από πολλούς παράγοντες. Θα πρέπει να γνωρίζει όμως ότι και αυτή η θεώρηση της απόλυτης απουσίας ελευθερίας είναι μια επιλογή, δηλαδή είναι έκφραση της ελευθερίας. Και ως τέτοια είναι μια δέσμευση. Χρειάζεται, επομένως, να φροντίζουμε όχι για το πώς θα απαλλαγούμε από τις επιλογές και, συνακόλουθα, τις ευθύνες μας, αλλά για το πώς να δεσμευόμαστε σε όσα θα βελτιώσουν τη ζωή μας.
Η δέσμευση στις σχέσεις
Αν το να δεσμευτεί κάποιος σε μια σχέση σημαίνει περιορισμό της ελευθερίας του και μειωμένα προσωπικά ενδιαφέροντα, τότε δεν αξίζει να δεσμευτεί. Όταν, όμως, δέσμευση σημαίνει ελευθερία μέσα στη σχέση, ανάδειξη του συντρόφου και προσωπική εξέλιξη, τότε οι σύντροφοι θα είναι κερδισμένοι και το «μαζί» θα είναι η δύναμη για να ανταπεξέλθουν σε όποιες δυσκολίες προκύψουν.
Η πίστη στη σχέση, η εμπιστοσύνη και η εξομολογητική επικοινωνία μεταξύ των συντρόφων μπορεί να μετατρέψει τους ανθρώπους από το πληγωμένο παιδί της πατρικής τους οικογένειας, στον ενήλικο με τις πραγματικές δυνατότητες. Ο άλλος είναι ο καθρέφτης στη ζωής μας, που έχει τη δυνατότητα να μας βγάλει την καλύτερη ή τη χειρότερη εκδοχή του εαυτού μας. Ας επιλέγουμε συνετά, λοιπόν.
Αν πρέπει να αναζητήσουμε ένα ιδεώδες προς το οποίο τείνει η προσωπική ζωή, μάλλον θα καταλήξουμε ότι ψάχνουμε περισσότερο την αγάπη παρά την ελευθερία. Δεν κάνουμε «ό,τι θέλουμε». Προσπαθούμε να κάνουμε το πλησιέστερο στο «ό,τι θέλουμε», κάτι που να μην προσβάλλει την ελευθερία και τα αισθήματα των άλλων. Το μεγάλο στοίχημα της ανθρώπινης ζωής είναι η ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία και στη δέσμευση, στην ατομικότητα και στον σεβασμό της κοινότητας, στη συναισθηματική ανεξαρτησία και στην υπευθυνότητα.
Σημασία έχει να ζούμε κάθε στιγμή της ζωής μας συμφιλιωμένοι με τον εαυτό μας και να παραιτηθούμε από το αίσθημα θυμού που τρέφουμε τόσο προς τον εαυτό μας για τις αποτυχίες του όσο και προς τους άλλους
Πιστέψτε στον εαυτό σας και τολμήστε να πλησιάσετε τους άλλους χωρίς τον ανούσιο φόβο της απόρριψης. Ένα «όχι» δεν σκότωσε ποτέ κανέναν, μα η απόσυρση από τη ζωή μάς σκοτώνει καθημερινά. Μην ζείτε με την αγωνία αν θα σας προσφέρει ο σύντροφός σας την απόλαυση, τη χαρά και την ασφάλεια.
Ζήστε τη χαρά του να νοιάζεστε για την εσωτερική ελευθερία του συντρόφου σας. Δέσμευση δεν σημαίνει συνεχή αγωνία λόγω εξάρτησης από το τι θα κάνει κάποιος άλλος, πώς θα μάς κοιτάξει και πώς θα μάς μιλήσει. Αντίθετα, η χαρά της άνθισης του συντρόφου μας κοντά μας είναι πλούτος και αφθονία.
Είναι μια διεργασία αυτογνωσίας που μας απελευθερώνει από το παρελθόν, μάς καθιστά ώριμους, δυνατούς, υπεύθυνους και δημιουργικούς.
